Μεταφράζουμε και δημοσιεύουμε ένα παλιότερο άρθρο από την ιστοσελίδα Balkan Insight όσον αφορά το ρόλο του σερβικού κράτους στο Ολοκαύτωμα των Ρομά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής. Αν και είναι ένα κλασικό δημοσιογραφικό άρθρο με συνεντεύξεις και μαρτυρίες, μεταφέρει αρκετά ξεκάθαρα, ως ένα σημείο, το κλίμα στη Σερβία ακόμη και σήμερα σχετικά με το ζήτημα. Ο κύριος λόγος που μεταφράζουμε το παρόν άρθρο είναι γιατί, επειδή ακριβώς καταδεικνύει το ρόλο του σερβικού κράτους στο Ολοκαύτωμα των Ρομά, απομυθοποιεί ένα μέρος του σερβικού εθνικισμού που μέχρι σήμερα το μόνο που έχει να πει σχετικά με τον Β’ Παγκόσµιο Πόλεμο είναι ότι οι Κροάτες είχαν στρατόπεδα συγκέντρωσης με χαρακτηριστικό παράδειγμα του Jasenovac (Γιασένοβατς). Όχι ότι αυτό δεν είναι αλήθεια, μιας και το κροατικό κράτος ήταν με την πλευρά του Άξονα, αλλά έχει ενδιαφέρον αυτό που θα μπορούσαμε καταχρηστικά να ονομάσουμε αντίφα εθνικισμό στη Σερβία αλλά και σε άλλες χώρες του μετασοσιαλιστικού κόσμου.
Το πώς δηλαδή η εθνική ταυτότητα μπορεί να έχει μέσα της και τον αντιφασιστικό αγώνα, τις περισσότερες φορές για να καταδειχτεί η σύμπλευση αντίπαλων εθνικισμών με τους Ναζί. Αυτό ακριβώς συναντάει κανείς μέχρι και σήμερα στη Σερβία, αφού δεν είναι και τόσο δύσκολο ένας ρατσιστής, αντισημίτης και εθνικιστής να σου λέει για τα αίσχη των Κροατών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης που είχαν Εβραίους, Σέρβους και Ρομά. Επίσης χρειάζεται να αναφέρουμε εν τάχει δύο σημεία του κειμένου που λόγω της φιλελεύθερης προσέγγισης του άρθρου είναι κάπως προβληματικά. Το πρώτο είναι ότι δεν κάνει λόγο για το τι έκανε η σερβική κοινωνία με αυτή την κατάσταση, κι αυτό είναι λογικό, αφού η αφήγηση αυτή θεωρεί ότι όλα αυτά είναι κρατικά ζητήματα και το μόνο που χρειάζεται σήμερα είναι να καταδικαστούν σε κρατικό επίπεδο τα «λάθη» που έγιναν τότε, χωρίς να λεχθεί κουβέντα για τις γενικότερες κοινωνικές συνθήκες που υπήρχαν (πράγμα που συνατάει κανείς και σήμερα στην Ελλάδα όσον αφορά πχ το ζήτημα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης). Το δεύτερο ζήτημα είναι το πόσο εύκολα η φιλελεύθερη αντίληψη κάνει λόγο για τα προβλήματα των Ρομά, στην προκειμένη, και μας λέει ότι συνεχίστηκαν και την περίοδο του σοσιαλισμού. Δεν προσπαθούμε εδώ να πούμε ότι η Γιουγκοσλαβία ήταν ο παράδεισος για τους Ρομά, αλλά ότι υπήρχαν, είτε το θέλει κανείς είτε όχι, ποιοτικές διαφορές με την προηγούμενη περίοδο. Για το συγκεκριμένο ζήτημα, δηλαδή την κατάσταση των Ρομά στη Γιουγκοσλαβία θα δημοσιευτεί εν καιρώ και το αντίστοιχο κείμενο που υπάρχει στο 2ο τεύχος του βαλκανικού αναρχικού περιοδικού Antipolitika. Τέλος εδώ είναι ένα παλιότερο πιο γενικό άρθρο του μπλογκ μας όσον αφορά το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια.
Ο ξεχασμένος ρόλος της Σερβίας στο Ολοκαύτωμα των Ρομά
Ήταν νωρίς το πρωί της 29ης Οκτωβρίου 1941, όταν οι ναζιστικές δυνάμεις περικύκλωσαν τη γειτονιά Marinkova Bara στο Βελιγράδι που ζούσαν κατά κύριο λόγο Ρομά. Περίπου στις 5 το πρωί, οι δυνάμεις της σερβικής αστυνομίας και χωροφυλακής της συνεργαζόμενης με τους Ναζί κυβέρνησης, εισέβαλαν στον οικισμό των Ρομά, παίρνοντας τους άνδρες κατοίκους. Στους τρομοκρατημένους άντρες και στις οικογένειές τους, τους είπαν πως θα επέστρεφαν σύντομα μόλις τελείωναν την καταναγκαστική εργασία ή μετά από έναν τυπικό έλεγχο στοιχείων. Αλλά κανείς δεν επέστρεψε.
Ο σύζυγος της Milena Stanković, οι αδερφοί και ο γαμπρός της ήταν μεταξύ εκείνων που συνελήφθησαν. «Τους πήραν από το διαμέρισμα και τους πήγαν στο στρατόπεδο στην Autokomanda (στρατόπεδο συγκέντρωσης Topovske Šupe). Μετά από δύο μέρες που παρέμειναν εκεί, μεταφέρθηκαν προς άγνωστη κατεύθυνση. Δεν έχω ακούσει τίποτα για αυτούς μέχρι σήμερα», αναφέρει η κατάθεση της Milena που έδωσε στις 26 Ιουνίου 1945, η οποία τότε ήταν 48 ετών, στη γιουγκοσλαβική Κρατική επιτροπή για τον καθορισμό των εγκλημάτων των κατοχικών δυνάμεων και των συνεργατών τους. Η Επιτροπή, η οποία λειτούργησε σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία, ιδρύθηκε για να καταγράψει τα εγκλήματα και άλλες θηριωδίες που διέπραξαν οι Ναζί και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, καθώς και για να υπολογιστούν τα θύματα. Οι μαρτυρίες της Milena Stankovic και πολλών άλλων φυλάσσονται σήμερα στο Αρχείο Γιουγκοσλαβίας στο Βελιγράδι.
Στην αρχή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, 60.000 Ρομά ζούσαν στη Σερβία, ενώ σε ολόκληρη τη Γιουγκοσλαβία ήταν 300.000. Ερευνητές και ειδικοί λένε ότι δεν υπάρχουν ακόμη ακριβή στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των Ρομά που σκοτώθηκαν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά εκτιμάται ότι μεταξύ 12.000 και 20.000 Ρομά πέθαναν μόνο στη Σερβία. Ο θάνατός τους ήταν άμεση ή έμμεση συνέπεια των αυστηρών νόμων των Ναζί κατά των Ρομά, οι οποίοι εφαρμόστηκαν από το σερβικό συνεργατικό καθεστώς με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Milan Denić και της κυβέρνησης μαριονέτας της περιόδου, που αναφερόταν ως Κυβέρνηση εθνικής σωτηρίας. Από τον Οκτώβριο του 1941 έως τις αρχές του 1942 σε αρκετές πόλεις της κατεχόμενης Σερβίας, οι άνδρες Ρομά συνελήφθησαν, μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εκτελέστηκαν μαζί με άνδρες Εβραίους. Γυναίκες και παιδιά Ρομά συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Staro Sajmište στο Βελιγράδι, μαζί με τους Εβραίους. Περίπου το ένα τρίτο από αυτούς πέθανε, αν και οι περισσότεροι κατάφεραν να επιβιώσουν – εν μέρει λόγω της χαλάρωσης των κανονισμών και εν μέρει επειδή έπαψαν να βρίσκονται ψηλά στον κατάλογο των προτεραιοτήτων των Ναζί.
Την Κυριακή (16/12/2018), πραγματοποιήθηκε εορτασμός στο μνημείο του Stratište κοντά στο Pančevo με την ευκαιρία της Διεθνούς Ημέρας Μνήμης για τα Θύματα Ρομά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, που διοργανώθηκε από το Υπουργείο Εργασίας, Απασχόλησης, Βετεράνων και Κοινωνικών Υποθέσεων της Σερβίας. «Είναι καθήκον μας, να θυμόμαστε όλους εκείνους που σκοτώθηκαν εδώ, ότι δεν επιτρέπουμε στα θύματα να ξεχαστούν και να σχετικοποιηθούν. Πρέπει να καταθέσουμε για αυτό το φρικτό έγκλημα και να προειδοποιήσουμε την ανθρωπότητα, πως τέτοιες φρικαλεότητες δε θα ξανασυμβούν ποτέ σε κανένα έθνος και σε κανένα ανθρώπινο ον οπουδήποτε», δήλωσε ο Dalibor Nakić, πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου της εθνικής μειονότητας Ρομά στη Σερβία. Ακτιβιστές, συγγενείς των θυμάτων και ειδικοί λένε πως το «Samudaripen» ή «Porajmos»- η λέξη που χρησιμοποιούν οι Ρομά για το Ολοκαύτωμα – είναι ένα σχεδόν ξεχασμένο έγκλημα στη Σερβία, και ότι λίγα έχουν γίνει να διατηρηθεί η μνήμη εκείνων που σκοτώθηκαν ή διώχθηκαν. «Ανακύπτει το ερώτημα, γιατί δεν δόθηκε προσοχή στη δίωξη και τη δολοφονία των Ρομά. Κανείς δεν ενδιαφερόταν πραγματικά», δήλωσε στο BIRN ο Dragoljub Acković, μέλος του Παγκόσμιου Κοινοβουλίου Ρομά, ο οποίος έχει διεξάγει λεπτομερή έρευνα για το Ολοκαύτωμα των Ρομά στη Γιουγκοσλαβία. «Έτσι φαίνεται ότι οι Ρομά δεν υπέφεραν καθόλου».
Το ζήτημα της ευθύνης
Η άμεση δίωξη των Ρομά στη Σερβία ξεκίνησε στα τέλη Μαΐου του 1941, όταν άρχισαν να ισχύουν και γι’ αυτούς οι νόμοι που θεσμοθέτησαν τη δίωξη των Εβραίων. Έκτοτε, οι Ρομά ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν καταναγκαστική εργασία και να φορούν γύρω από το χέρι τους μια κίτρινη κορδέλα με τη λέξη «Zigeuner» (Τσιγγάνος στα γερμανικά), τους απαγορεύτηκε να εργάζονται σε κρατικές υπηρεσίες, να πηγαίνουν σε νοσοκομεία και άλλα δημόσια ιδρύματα και να χρησιμοποιούν τη δημόσια συγκοινωνία. Έπρεπε να παρουσιάζονται στην αστυνομία και σε μερικές περιπτώσεις τους απαγορεύτηκε ακόμη και να βγουν από τα σπίτια τους.
Ο Milovan Pisarri, ιστορικός από το Κέντρο Δημόσιας Ιστορίας στο Βελιγράδι και ειδικός στο Ολοκαύτωμα των Ρομά, υποστηρίζει ότι παρόλο που οι Γερμανοί ήταν υπεύθυνοι, είχαν σημαντική βοήθεια από τις συνεργαζόμενες αρχές στη Σερβία. «Οι σερβικές συνεργαζόμενες αρχές διατάχθηκαν να παρακολουθούν τους Εβραίους και τους Ρομά και να διασφαλίζουν ότι τηρούνται όλοι οι επιβαλλόμενοι κανονισμοί. Και το έκαναν επιμελώς», είπε ο Pisarri στο BIRN. Τον Ιούνιο του 1941, οι συνεργαζόμενες αρχές υιοθέτησαν διάφορες διατάξεις σχετικά με τους Ρομά και τους Εβραίους. Μία από αυτές εκδόθηκε από τα Συνδικάτα Μουσικών της Σερβίας, ενημερώνοντας τους μουσικούς εβραϊκής και Ρομά καταγωγής ότι από τότε απαγορεύεται να εργάζονται. Πολλοί Ρομά στη Σερβία παραδοσιακά έβγαζαν τα προς το ζην από τη μουσική και το τραγούδι. «Έτσι, δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα άλλο παρά να μείνουν στα σπίτια τους και στις περιοχές της πόλης που ζούσαν», εξηγεί ο Pisarri.
Ωστόσο το χειρότερο δεν είχε έρθει ακόμη – από τα μέσα Οκτωβρίου του 1941 και μετά, οι άνδρες Ρόμα συνελήφθησαν, κρατήθηκαν όμηροι και δολοφονήθηκαν σε όλη την κατεχόμενη Σερβία. Περίπου 1.500 άνδρες μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Topovske Šupe, οι οποίοι σύντομα εκτελέστηκαν στη Jabuka κοντά στο Pančevo· Στο Šabac, μαζί με τους Εβραίους δολοφονήθηκαν 200 άντρες Ρομά, ενώ αρκετές εκατοντάδες από αυτούς εκτελέστηκαν στο Kragujevac και στο Leskovac. «Πάντα συνέβαινε με τον ίδιο τρόπο: οι Ναζί θα διέταζαν τη σύλληψη ανδρών Ρομά, οι δυνάμεις τους θα περικύκλωναν τις γειτονιές τους και στη συνέχεια η σερβική αστυνομία και χωροφυλακή θα έμπαιναν στα σπίτια τους απο τις 4 έως τις 5 το πρωί, θα ξυπνούσαν τους ανθρώπους και θα τους έλεγαν ότι οι άνδρες έπρεπε να πάνε μαζί τους, αναφέροντας ως κύριο λόγο την αναγκαστική εργασία ή τους τακτικούς λόγους», επισημαίνει ο Pisarri. Οι συλληφθέντες μεταφέρονταν πρώτα στα τοπικά αστυνομικά τμήματα και στη συνέχεια η σερβική αστυνομία τους μετέφερε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. «Οι Γερμανοί διέταξαν (συλλήψεις), αλλά όλα έγιναν από τις σερβικές συνεργαζόμενες αρχές. Επίσης, πήρχαν περιπτώσεις κατά τις οποίες τοπικοί συνεργάτες των Ναζί αντάλλαξαν Ρομά με Σέρβους συλληφθέντες, κυρίως στο Leskovac τον Δεκέμβριο του 1941. Οι Γερμανοί συνέλαβαν πρώτα τους Σέρβους, και στη συνέχεια υπήρξε παρέμβαση από τις τοπικές αρχές που θα έλεγαν: «Αφήστε τους Σέρβους να φύγουν, θα σας δώσουμε τους Ρομά «», προσθέτει ο Pisarri.
Το Αίμα ήταν παντού
Μετά τη σύλληψη και την εκτέλεση των ανδρών Ρομά, οι Ναζί άρχισαν να επικεντρώνονται στις γυναίκες και τα παιδιά Ρομά από το Βελιγράδι. Η σύλληψή τους άρχισε στις 8 Δεκεμβρίου 1941, και μετά μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο Staro Sajmište. Μερικοί πέθαναν εκεί, ενώ πολλοί από αυτούς που απελευθερώθηκαν αργότερα πέθαναν ως αποτέλεσμα της βάναυσης μεταχείρισης και των κακών συνθηκών στο στρατόπεδο, συμπεριλαμβανομένου του κρύου και της πείνας.
Οι επιζώντες έδωσαν λεπτομερείς περιγραφές της ζωής στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ένας από αυτούς ήταν ο Milorad Dekić, ο οποίος μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο σε ηλικία 14 ετών. «Μας έβαλαν σε ένα μεγάλο υπόστεγο, σαν στρατώνες, μπορούσες να δεις τον ουρανό από πάνω και όλα ήταν σπασμένα. Υπήρχαν τέσσερα ή πέντε κρεβάτια στο πάτωμα… ξύλινες σανίδες τοποθετημένες κυκλικά και τίποτα περισσότερο… Δεν υπήρχε σόμπα και το υπόστεγο ήταν γεμάτο Ρομά… Νομίζω ότι υπήρχαν 700 με 800 από μας», είπε στη μαρτυρία που έδωσε ο Dekić, και την οποία πήραμε από το Κέντρο Έρευνας και Μελέτης του Ολοκαυτώματος στο Βελιγράδι. «Έφερναν φαγητό και το μοίραζαν στο περίπτερό μας, αλλά αν δεν ήσουν εκεί, σε περίμενε ένα ξύλο στο κεφάλι, να σε χτυπήσει, να σου ανοίξει το κεφάλι, το αίμα ήταν παντού, αλλά δεν υπήρχε γιατρός, τίποτα», ανέφερε ο Dekić. «Και τότε ήρθε τυφός, ψείρες· 10 έως 15 άτομα πέθαιναν κάθε βράδυ».
Αν και το λεγόμενο «τσιγγάνικο ζήτημα» ήταν ψηλά στην ατζέντα των Ναζί, τον Ιούλιο του 1941 υιοθέτησαν μια διάταξη που ανέφερε ότι όποιος μπορούσε να αποδείξει τη διαμονή του στη Σερβία έως το 1850 θα εξαιρείται προσωρινά από τους νόμους κατά των Ρομά. Υπήρχαν πολλοί λόγοι για αυτήν την απόφαση, εξήγησε ο Pisarri. «Έχει να κάνει με άλλες προτεραιότητες εκείνη την εποχή, όπως ο αγώνας ενάντια στους αντιστασιακούς και το γεγονός ότι οι Γερμανοί συνειδητοποίησαν ότι υπήρχαν πολλοί Ρομά που ζούσαν στη Σερβία και ότι δεν ήρθε η ώρα να αρχίσουν να επιλύουν το λεγόμενο τσιγγάνικο ζητήματος», λέει. «Έτσι οι Ρομά που θα μπορούσαν να το αποδείξουν αντιμετωπίστηκαν ως Σέρβοι, για αυτό πολλές γυναίκες και παιδιά Ρομά απελευθερώθηκαν από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Staro Sajmište στο διάστημα από τον Δεκέμβριο μέχρι τον Φεβρουάριο του 1942», πρόσθεσε. Αν και οι Ναζί σκόπευαν να συνεχίσουν την εκτέλεση όλων των Ρομά μετά από αυτή την προσωρινή διακοπή, ο πόλεμος στο Ανατολικό Μέτωπο το 1943 τους εμπόδισε να το κάνουν.
Καμία ενσυναίσθηση για τα δεινά των Ρομά
Μετά την λήξη του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου το 1945, τα γιουγκοσλαβικά δικαστήρια για τον πόλεμο κατηγόρησαν πολλές δεκάδες άτομα για εγκλήματα πολέμου, αλλά το Ολοκαύτωμα των Ρομά δεν συμπεριλήφθηκε ποτέ στα κατηγορητήρια. Οι δολοφονίες και οι διώξεις των Ρομά αναφέρονται περιστασιακά στις ετυμηγορίες, αλλά το κύριο επίκεντρο ήταν τα θύματα που ήταν Σέρβοι και Εβραίοι.
Στα χρόνια που ακολούθησαν, το Ολοκαύτωμα των Ρομά έλαβε λίγη προσοχή τόσο από το ευρύ κοινό όσο και από τους ερευνητές, και δεν διδάχθηκε ποτέ στα πανεπιστήμια ή στα σχολεία, δήλωσε ο Nikola Radić Lucati από το Κέντρο Έρευνας και Μελέτης του Ολοκαυτώματος, το οποίο θα δημοσιεύσει την πρώτη βάση δεδομένων με μαρτυρίες για το Ολοκαύτωμα των Ρομά, έναν κατάλογο με αυτούς που σκοτώθηκαν και έναν διαδραστικό χάρτη της κατεχόμενης Σερβίας. Ο Radić Lucati δήλωσε στο BIRN ότι «απλώς δεν υπάρχει ενσυναίσθηση προς τα δεινά των Ρομά που σε πολλές περιπτώσεις υπάρχει προς το Ολοκαύτωμα των Εβραίων». Πιστεύει ότι αυτό είναι «είτε ζήτημα άγνοιας, είτε ζήτημα προκατάληψης, ή απλά δεν ήταν γνωστό στο ευρύτερο κοινό». Ο Radić Lucati επισημαίνει επίσης ότι η δίωξη των Ρομά στη Σερβία ποτέ δεν τελείωσε και ότι συνεχίζεται σήμερα με την οικονομική και κοινωνική περιθωριοποίησή τους. «Συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια του σοσιαλισμού και μετά από αυτόν, και οι Ρομά αποτελούν ένα ιδιαίτερα καλό παράδειγμα για το πώς ορισμένες μεθοδολογίες του φασισμού δεν εξαλείφθηκαν ποτέ», είπε.
Η Marija Mitrović από το Συνασπισμό Νεολαίας Ρομά της Σερβίας, συμφωνεί ότι οι μαθητές στη Σερβία «δεν έχουν την ευκαιρία να μάθουν την ιστορία των Ρομά στην επίσημη εκπαίδευση ως μέρος του μαθήματος της ιστορίας». Προσθέτει ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων στη Σερβία – συμπεριλαμβανομένων των Ρομά – δε γνωρίζουν τη δίωξη και τη δολοφονία Ρομά κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Συνασπισμός Νεολαίας Ρομά θα προσπαθήσει να το αντιμετωπίσει ξεκινώντας μια σειρά διαλέξεων τον επόμενο χρόνο σχετικά με το Samudaripen, τις σύγχρονες διακρίσεις κατά των Ρομά, και για το τι πέρασαν κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων στη δεκαετία του 1990.
O Acković, ωστόσο, λέει ότι μέλη της κοινότητας των Ρομά γνωρίζουν τις διώξεις κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά ό,τι γνωρίζουν είναι από προφορικές ιστορίες. «Δεν υπάρχει (οργανωμένη) συλλογική μνήμη, και αυτή η στάση είναι ευπρόσδεκτη εδώ στη Σερβία», πρόσθεσε, υποστηρίζοντας ότι η απουσία δυσάρεστων ερωτήσεων σχετικά με τη μοίρα των Ρομά κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ταιριάζει στις σερβικές αρχές. O Acković, ο οποίος ήταν μέρος μιας νομικής διαδικασίας το 2000 κατά την οποία ζητήθηκε από τη Γερμανία να καταβάλει αποζημίωση σε άτομα που εξαναγκάστηκαν να εργαστούν στη Σερβία κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και υπογραμμίζει ότι εξακολουθεί να ελπίζει ότι οι κρατικές αρχές θα εκπληρώσουν την υπόσχεσή τους να μετατρέψουν το Staro Sajmište σε μνημείο, το οποίο θα περιλαμβάνει επίσης ένα μουσείο Ρομά. Και μέχρι να συμβεί αυτό, το κτίριο όπου κρατήθηκαν και κακοποιήθηκαν οι γονείς του στο Βελιγράδι μπορεί να παραμείνει όπως είναι σήμερα – ένα εστιατόριο που ειδικεύεται στη σερβική εθνική κουζίνα, και περιβάλλεται από στάσεις λεωφορείων.